Mujer Guarani

Kuña Guarani

Guaranikuéra omomba’eguasu ikuñanguérape, kuña rembiapo ojehecharamo katuete ijapytépe, héraguimavoi oñepyrũ, péicha jahecha umi mba’e iporãvéva oĩva tekohápe oipuru ombohéra hağua ichupekuéra.

Yvoty, Mbyja, Mbyja ko’ẽ, Yvága, Panambi, Jasy, Mburukuja Poty, Jeruti, Mainumby, Ko’ẽju, Ysapy, Yrupẽ, Amambay, Pykasu, Mbyju’i ha hetave.

Upéinte karai Carlos Antonio López ohera’o chupekuéra, omyengovia hağua hératee peteĩ castellano-peguáre. Upe mba’e oñepyrũ colonia aja, españa-ygua ombohéra criadas ikuñanguérape, ndoikuaáivoi herakuéra, ambue mba’énte oheka hikuái, ha upekuévo omomemby chupekuéra.

Karai Domingo M. de Irala, ko’ápe ou ojapo “Paraiso de Mahoma”, kuña Guarani aty imba’erã, oñemohenda Limpio, ymave hérava’ekue Tapuápe, omano mboyve ohai’uka i-testamento, escribano Juan de Valderas rovake, ary 1550-pe, ñepyrũrã ojerure ojejapo hağua chupe misa omano rire, ha upéi he’i kóicha: Diego M. de Irala, Antonio M. de Irala ha Ginebra M. de Irala ha’éva María membykuéra ha’éva i-criada ha Pedro de Mendoza rajy; Doña Marina Irala, Juana memby i-criada; Doña Isabel de Irala, Águeda memby i-criada; Martín Pérez de Irala, Escolástica memby i-criada; Doña Úrsula de Irala, Leonor memby i-criada; Ana de Irala, Marina memby i-criada; ha María, Beatríz memby Diego Villapando criada. Porundy ñemoñare oheja, pokõi sy membykuéra, opavave kuña ñande ypykue ha opavave héra castellano-pe.

Péva ha’e ñande “Primer Gobernador del Paraguay”, omoñepyrũva’ekue mestizaje ñane retãme.

Pe Nacionalidad Paraguaya ndaha’éi ku oñepyrũva’ekue aipo he’iháicha heta tembiasahára “pacto de alianza hispano-Guaranígui”, ndaha’éi mborayhu pa’ũme, pe mestizaje niko oñepyrũ colonia árape, ojeguerekórõ kuña Guarani ñande ypykue tembiguáirõ. Kuña ha’e pe ohasa asyvéva’ekue upérõ, ojehera’ógui chupekuéra, ha’éva mba’e tuichavéva chupekuéra ğuarã, héra niko ohechauka hi’ánga.

Guaranikuéra apytépe kuña ikatu oiko cacique-ramo. Péicha Semana Santa ary 1539-pe oiko rebelión ojejukahápe heta mburuvicha, péva rire kuñanguéra ojapo avei sublevación españa-yguáre, upe tembiapo omyakã cacica Juliana, nosẽporãi hikuái ha ojeikuaámarõ ha’e omopu’ãhague hapichakuérape ojejuvy’uka plaza-pe, oñe’ẽmondóre péicha Alvar Núñez Cabeza de Vaca.

Hesegua oñemombe’u peteĩ pyharépe ndaje, Juliana ojuka iménape españa-ygua karai Nuño Cabrera ha upéi osẽ he’i hapichakuérape ojapo hağua avei hikuái upéicha.

Oĩ avei tembiasápe, peteĩ Tratado de Paz, oheraguapýva’ekue Dr Francia ha cacique Nagolati, omyakãva mbajakuérape, ary 1821-pe, upérõ cacica Catalina ojapo ñe’ẽasaháramo. Péicha Catalina ha’e kuña peteĩha oĩva ñane retã rembiasápe omba’apóva tendota ykére ñe’ẽasaháramo.

Avei Guaranikuéra apytépe, kuña oğuahẽvo ára ha’e opytu’usevévo, ikatu oipuru peteĩ mitãkuñáme, omyengoviávo chupe, ojapopa hağua tembiapo ógapegua ha avei ohechakuaa hağua iména remikotevẽ taha’eha’évape ğuarã.

Péicharõ jepe ha’e omyakã hóga ha opavave oñe’ẽrendu chupe, ha’e tembireko, upéva imba’etee, upérõ oñembohéra chupe “Machu”. Kóichagua jepokuaa omombarete ha omoingove ména ha tembireko jokupyty.

Kuña Paraguái upévare ipyapy, imbarete, tuicha mba’e ñane retã rembiasápe, hese ae oikove ñane ñe’ẽ Guarani, hese ae oikove ñane retã!!!

(Protagonismo Histórico del Idioma Guarani-Roberto Romero mba’e)

(ombohasa Guaraníme Matilde Galeano)