Medicina de los Guarani.

MBA’ASY ÑEMONGUERA POHÃ ÑANA RUPIVE.

Ava guarani oguerekova’ekue arandu tuichaitereíva ha oikuaa porãiterei pohã ñana oguerekoha pokatu oporomonguera hağua, oikuaa avei mba’éichapa ombojehe’áva’erã, máva mávapa ikatu oipuru oñondive ha mávapa ndaikatúi ombojehe’a ambue ndive.

Ka’aguy ha ñúme ojuhu umi ka’avo oiporúva pohãramo. Oñangarekokuaa tekoháre, jesareko rupive ojuhu hekohápe pe omongueráva’erã chupekuéra, oikuaa porãiterei pohã ñana jeporu, péva ohechauka ñandéve kuaaty.

Ndaikatúi ja’epa mboy pohã ñana oipuruva’ekue ha’kuéra oikuaa rupi pe oguerekóva ipype mba’épe ğuarã, ha katu jahechakuaa ohejaha ñandéve iñarandu tuichaitereíva, ko ára peve jaipurugueteri.

Pe kuaaty ohechauka mba’eichaitépa tuicha ava Guarani arandu, ndojuavýi pe jeporu ha’ekuéra ome’ẽva’ekue chupe.

Ava Guarani oikuaa porã mba’épe ğuarã pohã oipurúva, upéicha ombojuavy pohã ro’ysã ha pohã aku. Pohã ro’ysã oiporu py’a rakúpe ğuarã ha pohã aku katu, to’ysãme ğuarã. Oĩ avei pohã pochy (remedios peligrosos) ikatúva ojeporu michĩmínte, oikuaa pohã omboguevíva akãnundu, hu’u, kuru vai, py’a vai, ke’ỹ, kuarurã, sevo’i pohã, oitýva mitã.

Ha’ekuéra he’i oĩha sa’ieterei pe ñana ndoguerekóiva pohã ha umívape ohenói ka’amarãmba’e.

Oğuahẽ guive español- kuéra pya’eterei ojekuaa oĩva ko yvy pyahúpe, ha’ekuéra ohechakuaa hetaiterei mba’e oguerekoha yvy ojuhúva’ekue.

Umi español- kuéra ohechauka oikuaaseha pe kuaaty oĩva. Oguerahauka España-pe heta ñana oikuaa porãve hağua mba’épa oguereko, kuaaty rupive.

Oikuaávo ijepuru oguerahauka hetáichagua, yvyra, ñana, ta’y’i, yva oñeñotỹ hağua upépe ha oĩ avei oguerahauka hetáva, ohepyme’ẽ hağua.

Umi ou ypýva ogueruka España-gui ava iñararandúva ojesareko ha ombotuichave hağua iñarandu ka’aty.

Umi español-kuéra avei ogueru America-pe yva, ñana, ta’ỹi hetãgui.

Ava Guarani avei oikuaava’ekue mba’eichaitépa oipuruva’erã pohã, ndaha’éi omoĩnteva. Ko’áğa peve ava okaraygua oipuru, umíva ha’e: peteĩ jeme, mbohapy kuã, peteĩ puño, ha oñemoĩvéva togue ha yva apytépe ha’e papapy mbohapy térã pokõi.

Techapyrã: pokõi narãha rogue, térã mbohapy pakuri ra’ỹi.

Ko árape jaguerekóma jaikuaa hağua hekopete mba’éichapa jaipuruva’erã pohã. Techapyrã: gramos, gotas, centímetros cúbicos.

Hetaiterei pohã ijapopyre ñanágui, upévare ja’ekuaa mba’eichaitépa ava Guarani iñaranduva’ekue, oike’ỹre ha’ekuéra peteĩ laboratorio-pe oikuaa mba’éichapa jaipurúva’erã. Péva ndaha’éi ja’énteva, hetaiterei pohãma ha’ekuéra oipurúva’ekue oñemoinge laboratorio-pe ha ojehecha ndojuavýiha pe ijepuru ava Guarani ome’ẽva’ekue chugui.

No solamente los paraguayos nos beneficiamos con el conocimiento botánico de los Guarani, sino toda la farmacopea mundial, porque se utiliza productos de las plantas naturales para la fabricación de medicamentos, muchos de los cuales son exportados desde nuestro país a grandes laboratorios del mundo. Medicina natural es el arte de curar mediante hierbas y diversos yuyos.

El hombre no sólo se ocupó de ir perfeccionando y extendiendo el cultivo de las plantas para su alimentación sino a la vez buscó en ellas propiedades medicinales que fueron transmitiendo de generación en generación, preferentemente en forma oral.

En nuestro país existen plantas, arbustos y árboles que se usan como remedios efectivos y son conocimiento transmitidos por los indígenas Guarani. Tienen virtudes medicinales las raíces, cortezas, hojas, yemas, flores, frutos y semillas.

Pohã ñana oñehenói umi ñana ojeporúva oñepohãno hağua ha oñemombia hağua opáichagua mba’asy ikatúva oğuahẽ.

Ñane retã Paraguáipe oğuahẽ ñandéve arandu pohã ñana rehegua umi ñande ypykuéra Guaranígui.

Pohã ñana jeporu, jaikuaa avei umi ñande jarýi, ñande sy, ñande túva térã kuñakarai ha karai ymaguarégui ha ñande ñambohasa jey ñane arandu ñane ñemoñarépe. Jajesarekóramo ñande jerére ha umi okarayguáre jahechakuaave mba’eichaitépa tuicha pe arandu pohã ñana rehegua ohejava’ekue ñandéve umi ava Guarani, heta ogaygua ndohupytýiva pirapire oho hağua farmacia-pe ojogua hağua pohã, upévare oipuru pohã ñana ojuhúva, ohepyme’ẽ’ỹre, térã, heta’ỹre, ha katu oipurúramo hekopete pe ñana imba’asýpe ğuarã, okueránte avei. Hetaite tapicha piko omano’aramo’ã hi’ára ğuahẽ mboyve ndajaikuaái rire pohã ñana jeporu.

Pohã ñana jajuhu opa hendápe: ñande róga jerére, yvytýpe, ñúme, kokuépe ha ñemuháme ndahepyiete.

Ymaite guive ñande ypykuéra omomba’e ha oiporu pohã ñana, péicha ha’ekuéra ohapejoko ha omonguera mba’asy.

Ava Guarani he’i raka’e “ndaipóri nunga mba’asy oñemongaria’ýva pohã ñana renondépe”.

Ko árape oĩ ava oñotỹva pohã ñana ha ohepyme’ẽ laboratorios-kuérape ojejapo hağũa chugui pohã farmacia-pe, ojehepyme’ẽva.

Umi indigena-kuéra apytépe, pe oporopohãnóva, ojeheróva’ekue Chaman, térã Paje. Ko’áğa umi oiporopohãnóva pohã ñana rupive, ojehero “Médico ñana”.

Guaranikuéra naimba’asýi voi, ojeguereko kuaágui, okaru porãgui, tekoha oikohápe, omombarete upe hete, omohesãi, ha omoingo pukuve chupekuéra.

Europeo ha africano-kuéra oğuahẽvo, ogueru imba’asy ha ojapyhývo chupekuéra, hetaiterei ho’a ha omano, hete ndojepokuaáigui, ndoguerekóigui defensa upe mba’asýpe ğuarã.

Péicha oĩ jehaípe umi mba’asykuéra apytépe, ojukavéva ichupekuéra ha’e viruela, sarampión, disentería, catarro, paludismo, calambres, espasmos, parasitosis, dermatosis ha úlcera. Umi haiharakuéra omombe’u ha’ekuéra ndahasýi iñakãgui.

Omombe’u karai Berotni umi mba’asy leishmaniasis ha sífilis europeo-kuéra avei ogueru hague.
 

Ombohasa Guaraníme Matilde Galeano.