Etnia Maka

MAKA

HEMBIASA MBYKYMI

Familia lingüística mataco-pegua, oñembojoaju  Enimaga térã Inimaka ymaguaregua, ohaiháicha heta haihára.   Maka ñe’ẽ, Dra. Susnik he’ívare, he’ise "ñanemba teete".

Ñembojehe’a Maka ko’ağaguándi oiko Fortín Nanawa hi’ağuíme ary 1972-me.

Metraux tape jeiykúi aja, ojapóva ary 1933-pe, ohendu Pilagá-kuérape ha’éva Maka Chakopegua henda ykeregua, Salto Palmar yvytu’aku gotyo.

TENDAKUÉRA OIKOHÁPE

Peteĩ jey oky tuichaiterei, oñemono’õiterei y colonia Bartolomé de las Casas-pe upévare ova va’ekue, ary 1985 rupi,  Makakuéra aty rendápe oĩva  Mariano Roque Alonso-pe ha hi’ağuitereíva Puente Remanso-gui.

Ambue aty Maka opyta tape ohóva Puerto Falcón gotyo; Makakuéra ohenói ko tendápe Qemkuket, oĩgui hetaiterei qemuk, guabo upépe, ka’avo ýpegua ha itavayguakuérape ojehero qemkuketleyíets.

Chákope oñeimo’ã ndoikovéimaha ko’ã, katu Cuatro Vientos rendápe oĩmimi ogaygua oikóva

te’ỹinguéra Lengua, Toba ha Nivaclé. Makakuéra ojekuaa Paraguay, Ciudad del Este, Encarnación tavayguáramo, oñemúgui hikuái ijapopy tapére, jepivegua ojapo hikuéi katu oĩ avei omba’ejoguáva ambue te’ỹigui ha oñemúva hikuéi pjerureháicha ohepyme’ẽva hembiapokuérare.

OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ

Ha’e te’ỹinguéra ijyvatevéva Chákopegua, ohupyty 1,80 m.rupi. Oñembojoja Europa-pegua rováre, jepivegua oje’e iporãha hikuéi. Ipire hũ’ive ambue aty ykereguágui.

Makakuéra ho’aporãve ambue tetã okaraygua oúvape. Oñangareko peteĩ teĩre; oguerohory puka ha ojapove mba’e ñembojaru.

Makakuéra ha’e aty Chákopegua ipahaitéva, kuimba’ekuéra mbohapypa ary tapykuépe oipuru gueteri pytasã jeguaka ojejapóva ñandu raguégui. Oho mboyve ñorãirõme oguereko jeguaka iñakãre. Ombosa’y hovakuéra, oguerohory pytã. Kuña omendámava oñembosa’y hovýpe.

Makakuéra ojapo ogarã ysyry rembe’y rupi. Ko’ã oga’i ojeipyso mokõi térã mbohapy metro ha ipukukuaa 18 metros rupi. Yguýpe oguereko guasu pire.

Tembipurukuéra apytépe oikotevẽva ára ha ára oĩ, kytĩha, kytĩha tuicha ha hácha, péicha avei mboka. Oñembojoapy arco ha macana.

Ko aty mba’erepyme’ẽ ojejapo mymbajuka, pira jeikutu ha yva ñemono’õgui.

Umi mba’e omymbajuka hağua ha’e: ka’aguy ñemonde ha ambue mba’e.

Ko’ã te’ỹinguéra oipirakutu ajakakuérandi. Makakuéra ombojehe’a eíra, algarrobo yva ha pindóre. Jepivegua oñemitỹ mandi’o, avati, jety ha kumanda. Mymba ñemongakuaa apytépe oĩ ovecha ha kavara. Kuñanguéra omba’apo poncho, kyha ha ambue mba’e.

APOPY HA TEMBIPURUKUÉRA OJEIPURÚVA

Makakuéra ha’e umi te’ỹi ojekuaavéva ñane retãme oikundaha rupi ápe ha pe gotyo oñemúvo imba’erepy. Katuete jajuhu chupekuéra tapicha ambue tetãygua guataha rupi, aviõ tenda pytaha, mba’yrumỹi tenda pytaha Paraguaypegua, Jardín Botánico ha Zoológico ha umi tenda ñane retã rembiasakue ojekuaáva rupi.

Araka’eve ndojekuaái mondaháramo hikuái. Heko porãgui hikuéi ojeguerohory ambue tetãyguáre ha oñemu imba’erepykuéra.

Imba’erepykuéra apytépe oĩ voko, ku’a pytĩha, jokoha ha akã jeguaka ojejapóva nimbo térã ovecha rague inimbóndi, ndaha’evéima ymaguaréicha, ka’avokuéra ome’ẽvante ikatu ojapo ha ombosa’y  hembiapokéra hikuéi.

Katu, ojapóiti imba’erepy ymaguare ojejapoháicha, oñembohasáva ñemoñarépe arysa rupi.

JEROVIA HA MOMBE’UGUA’UKUÉRA HENONDEVÉVA

Makakuéra oikuaa heta ava ndaha’éiva ko yvy árigua ha omotenode tupãramo Jasy ha Kuarahýpe. Chaman-kuéra oipohãno ohenóivo ánga iñañávape ha omboheko ára jeguerohorýpe ğuarã mbyjakuéra oĩháicha. Weihetaj, chamán, imba’e andúva, ha’e upe omyakãva te’ỹinguéra aty vy’aguasuteekuéra.

Nigromante, oikuaa mba’épa oikóta Ihevenjey, angakuéra pytyvõhándi. Ánga pohãnohára, oipe’a mba’evai “invometech”, ome’ẽjeývo tesãi hareko porã.

Yvy ári oĩ kuarahy, Junú, chamán ymaguaregua oñemoambuéva tatáramo ha oho oiko tenda yvatehápe. Makakuéra ojerure chupe mbarete ha py’aguapy. Ijykeregua, jasy Juel. Ha’éva yvy tuichaha jára, ymaguare ojehecháva’ekue Makakuérare.

Aty Chákopegua añónte, iñepyrũ guive omba’apo mymbajuka ha yvano’õme, ováva upe rire Región Oriental gotyo. Aty tuichavéva oĩ Paraguaýpe, Mariano Roque Alonso távape, oĩhápe peteĩ tenda héra voi Colonia Maká, heta ary pukukue jave ko’ã oikókuri Río Paraguái rembe’ýpe, Jardín Botánico Paraguaygua renondépe. Makakuéra ñemohenda jey, oguereko yvy Concepción, Caaguazú, Encarnación ha Ciudad del Este-pe ova upe rupi, oñemukuaágui ijapopy tapichakuéra okarayguápe.

Heta te’ỹi oiko ápe ha pe rupi, ojejapohápe imba’erepy guive tenda ñemuha meve.

Ko’ã ary ohasávape heta Maka oñemosarambi Región Oriental-re.

Tenda oikohápe: Inmaculada (Concepción), Guayaki Cua (Caaguazu), Ykua Porã (Caaguazú), Pati’y (Encarnación), San Rafael, San Agustín (Ciudad del Este), Korumbakue (Mariano Roque Alonso), San Francisco de Asís -  Cerrito (Benjamín Aceval), Chaco I (Villa Hayes).