Etnia Ishir CHAMACOCO

 ISHIR (CHAMACOCO)

Jepiveguáicha ojekuaave Chamacoco rérare. Oñemopehẽ mbohapy atýpe, Alfred Metraux ha Dra. Susnik hembiapo jetypeka he’iháichare. Ko kuñakarai omoherakuã Xorshio, Ebitoso ha Tomarxa haipy.

Arysa ohasávape ojeikuaa irundy atýpe, herakuéra ojehaíva ambuehaichaite: Horío, Ogotoso, HeÍxo ha Tamaraho. Ko’áğa horio-kuéra ndojejuhuvéima, opyta Obotoso, Heixo ha Tomaraho-kuérante, ko’ãvagui oiko Bahía Negra, Puerto Diana ha Puerto Esperanza-pe.

Tembiasakue rupi ojekuaa oĩha "Chamacoco iñañáva" ha’éva Tomaraho atýgui ha ojeíva ava ipire morotĩgui; ha "Chamacoco-kuéra imarangatúva" oñembojehe’áva tapichakuéra ja’émavandi.

 TENDA OĨHÁME

Tavakuéra Ishir ko’ağagua ha’e: Puerto Diana, oĩháme hetaiterei, oĩmévo "Misión A N Nuevas Tribus" poguýpe; Puerto Esperanza, río Paraguay rembe’ýpe imombyrývo 30 km. Bahía Negra yvytu ro’ysã gotyo, Fuerte Olimpo, Buena Vista, Potrerito, Karpa Kué ha María Elena, tedakuéra oikohápe Tomaraho-kuéra. Oñemitỹ algarrobo ojapo hağua harina, kumanda oĩháicha ka’aguýpe, pindo ha túna oĩva guive, jety ha mandi’o ka’aguypegua avei.

Kuñanguéra, jepivegua umi omono’õva, hembiapópe ğuarã oipuru peteĩ pála ojejapóva guayacán térã palo santo-gui. Oñongatu hağua umi mba’e omono’õva oipuru peteĩ voko ha’ekuéra voi ojapóva karaguata mátagui.

Ishir-kuéra oipurueterei eíra hekovépe ğuarã. Kuimba’e añónte ikatu omymbajuka, omotenondévo avei mba’e mymbápa ikatu térã nahániri ojuka, oñangareko omymbajukávo pekari (kure ka’aguygua) tatu ha jurumy’ỹi (ojeipurúva hembi’uteépe ğuarã). Ñandukuéra ojejuka hague ha ho’óre, ho’úva kuñanguéra añónte.

Omymbajuka hağua oipuru arco ha flecha, ipohýi ha ituichakue iñambue heta jeýpe. Pirakutu ha’e upe mba’erepy itenondevéva Ishir apytepekuéra, oikógui hikuéi río rembe’ýpe.

Iñepyrũ guive kuñanguéra oipuru peteĩ ao pehẽnguemi hakambýme ğuarã, oñapytĩva iku’áre, kuimba’ekuéra katu oiko opívonte.

Oipuru peteĩ sapatu oñapytĩva ipýre peteĩ inimbo ojejapóva karaguata mátagui. Ymaguarépe oipurúva’ekue purpuk, peteĩ poncho-icha ojejapóva karaguatágui, noñekytĩri iñakãrague araka’eve ha oñapytĩ avei karaguata inimbo ndive, ojapóvo peteĩ trenza-icha. Mitãrusukuéra ojepokuaa oñeikytĩmbaiteha ityvyta ha hope’a, ha kuimba’ekuéra opavave, avei hañyka rague. Ndahogateéi, oñeñangareko yvyramatakuérandi, omoĩva hikuéi ogahojáramo. Itondete ko aty apytépe karai chamán ñangarekóva tapichakuéra ángare, umi hasýva térã noñeñanduporãivare.

ARTE HA TEMBIPURUKUÉRA

Tembiapojegua cerámica umi ñande ypykue rehegua ha’e tembipuru rehegua meme. Umi tembiapo apytépe ojehechave kambuchi ojeroja térã oñeñongatu hağua y, ha’égui upe mba’e ojehekavéva upe rupi. Kambuchikuéra ijapu’anunga, ijajúra mbyky ha ipo’i, ha ijyképe oguereko ojehupi hağua ikuáva ha oñembohasaha rupi cuerda karanda’ygui, péicha ikatu ojeroja porãve. Kuña rembiapo ha’e ko mba’e kambuchi rehegua, cuerda omoĩ isyváre ha kambuchi ijatukupépe. Ombojeguaka hağua, jepe nameméi, oipuru upévarã resina palo santo-gui, ha ojapo kyta’imimi.

Kuñanguéra ojapokuévo vosa ojechakuaa iporãha ombojeguaka upe hembiapo. Péicha ojapo opáichagua jeguaka, rombo, hexágono, pentágono, rectangular, escalones diagonales.

Avei ojapo jeguakáramo mymba ha yva ra’anga.

Umi vosa’i karaguatágui ojejapóva, 10 cm ipekue ha ipukukue, oipuru umi omymba térã opirajukáva oñongatu hağua leznas, amuletos de caza, petỹ  ha pitarã.

Ishir ha ambue aty Zamuco pehẽnguekuérava, Ayoreo, oguereko jepokuaa hypy’ũva ojekóva arte plumario rehe, ajurarã, sái, muñequera, yvyra guyra raguégui ijaguakáva, omoheñói sa’ykuéra Ishir, aty  hérava Tomaraho, imandu’ávo yvy moheñói ha oiko vove jeroky ñembo’e ogueromandu’a.

JEROVIA HA MOMBE’UGUA’URE

Ijapytepekuéra oĩ mombe’urã ha mombe’upy oñemono’õva Ishir-kuéragui, ha ojehecha oĩha jepokuaa he’ẽasýva ko atýpe.

Osiazyr: La Creación del mundo y el hombre. Ojapopaitéva, oĩva guive. Oñembojoja yvytu, ndojeikuaáiva hendatee, kuarahy ha jasy ndive, ha’eha Santísima Trinidad, religión cristiana-pegua joguaha.

Ñepyrũrã oipe’a ojoehegui ýpe oikóva ha opoi ysyrýpe; upéi omoheñói opavave guyrakuérape morotĩ isa’yjoaitéva, mymbakuéra otyryrýva, irundy ha mokõi hetymávape. Upéima omoheñói ka’avokuéra, ysyry ha ojeikuaa hağua momỹi, yvytuaku, yvyturo’ysã ygápe ojehóvo. Upéi omoha’anga kuña ha kuimba’e tujúpe, ha’eva tavayguakuéra ypykue ha peteĩteĩme ome’ẽ iñe’ẽrã chuepekuéra. Péicha ojapo avei Ishir-pe, áğakatu iragẽgui ha’ekuéra osẽ naiñarandupái.

Ambue mombe’upy oguerovia Osiazyr, oñe’ẽmondo guyrakuérape mba’éicha oikóta, ýpe, yvýpe ha ambue, ome’ẽ avei chupekuéra isaýrã, y ñemboja’o, yno’õ, ysyry, para ha mba’e, ambue mombe’upy oñe’ẽ Iguana ha Jakarégui, kuarahy ha jasy jere; yvytu ñemoheñói, ha hetave.