domingo, 11 de noviembre de 2012

Leyenda del Ñanduti.



Ñanduti (mombe’upy)
Ñanduti ha’e peteĩ mitãkuña ñande ypykuéra, oikóva ipehẽnguekuéra ndive peteĩ ysyry rembe’ýpe, henyhẽva guyra ha yvotýgui.Ko’ẽ vove ikyvykuéra opu’ãva jepi voi ojapo tembiapo ogapypegua, omongu’i avati, oikutu pira térã omba’apo hikuái yvyráre. Ñanduti katu iñate’ỹeterei ha ikerana, kuarahy yvatéma jepi opu’ãva. Upéi oñembosarái hapichakuéra ndive, ha oipo’o yva aju ha,Ituakuéraje ajaka apoha, peteĩ ára osẽ oho hikuái mombyry oñemu hağua imba’erepyre, ha ohasa hikuái peteĩ ka’aguy, Ñanduti oho avei hendivekuéra py’aguapy ha vy’ápe.
Pe tapére ha’e py’ỹi opyta ohóvo, itúva ha ikyvykuéra he’i jepi chupe ani hağua opyta tapykuépe.
Oukuévoma ka’aruete upéicha jey ojapo; ipehẽnguekuéra oñemotenonde ha ha’e katu oguata mbeguekatu hapykuerikuéra.
Kuarahy oñepyrũma okañy mbeguekatu ha upéicha oğuahẽ pyhare. Ñanduti avei ohechakuaa oğuahẽmaha pyhare. Oñehendu umi mymba ka’aguy ñe’ẽ ha upéva omongyhyje chupe, ñe’ẽnguekuéra katu ndojekuaavéima, mombyry opyta tapykuépe. Oguata pe ka’aguýre, upéi ikane’õ ha upemarõ oheka moõpa oke hağua. Ohendu umi jaguarete sapukái ha oturuñe’ẽ umi mbói. Ñanduti okyhyjeiterei ha oñepyrũ hasẽ. Upe riremínte oñandu sapy’a ijati’y ári omoĩva ipo. Ka’aguy Jarýi osẽ chupe. ¡Chepytyvõ, Chepytyvõ!, ojerure chupe Ñanduti. Upe kuñakarai he’i chupe: ani hağua mymbakuéra ojapo hese  ivaíva, ojapotaha chugui peteĩ ñandu’i. Ha upéicharõ okañytaha umi mymbakuéragui.
Ñanduti upe guive oñepyrũ omba’apo, opa chugui pe ate’ỹ oguerokóvami ha oipyaha umi mba’e
Ijojaha’ỹva porãgui, araka’eve ojehecha’ỹva’ekue mamove.
Kane’õ  ha topehýi ojapyhy chupe, ha ha’e ohendúnte gueteri jaguarete sapukái: upemarõ omba’apo
Jey márõ ojapo’ỹhaguéicha hekovépe.
Okañýma pe jasy ha ko’ẽ ohóvo, kuarahy iñapysẽ mbeguekatu ohesapévo pe ka’aguy. Ñanduti ndaha’evéima”ñandu’i” oikojeýma chugui mitãkuña ñande ypykuéra ñemoñare.
Ojere jey upéi hógape pya’e, opyta’ỹre pe tapére. Oğuahẽ rire hógape omombe’u ojehu’akue chupe, ha oñepyrũ ombo’e ipehẽnguekuérape “Ka’aguy Jarýi” omboe’akue chupe. Ñanduti okakuaa ha ombo’e imemby ha umi hemiarirõme ojapo hağua pe mba’e iporãitéva, hérava Ñanduti.
Pedro Moliniers arandukágui

Glosario Guarani V (Signos de Puntuación)



Kuatiangatu ta’anga’i
Kyta. ……………………………………………………………………punto (.)
Kyta syry.…………………………………………………….punto y seguido (.)
Kyta iguýpe.……………………………………………………punto y aparte (.)
Kyta paha.………………………………………………………….punto final (.)
Kyta soso………………………………………………...punto suspensivos ()
Kytakõi…………………………………………………………….dos puntos (:)
Kytaguái………………………………………………………...punto y coma (;)
Kyguái…………………………………………………………………...coma (,)
Kyporandu…………………………………………...signo de interrogación (¿?)
Kyndýi………………………………………………….signo de admiración (¡!)
Taikõi……………………………………………………………...comillas (“ ”)
Taiky…………………………………………………………………...guión (-)
Rokái……………………………………………………………….paréntesis(  )

Ohai Dra. Matilde Galeano de Aguiar.

Glosario Guarani IV (La hora)



Ñe’ẽndýi aravo rehegua
Aravo: (ára = día, tiempo, vo = trozo, pedazo, parte): hora
Aravo’i: minuto
Aravo’ive: segundo
Mba’éichapa ikatu oje’e “ya es tarde”
Ko’ẽmbáma: 04:00 - 06:00 aravo jave
Pyharevéma: 07:00 - 10:00 aravo jave
Asajéma: 10:00 - 14:00 aravo jave
Ka’aruma: 15:00 - 18:00 aravo jave
Pytũmbýma: 19:00 - 20:00 aravo jave
Pytũma: 20:00 - 21:00 aravo jave
Pyharepytéma: 24:00 - 3:00 aravo jave
Techapyrã: 11:34: pateĩ aravo, mbohapypa irundy aravo’i ndive
                 22:45:10: mokõipa mokõi aravo, irundypa po aravo’i, pa aravo’ive ndive.

Ohai Dra. Matilde Galeano de Aguiar

Glosario Guarani III (días, meses y estaciones del año)



Arapokõindy: Días de la Semana
Arateĩ: Domingo
Arakõi: Lunes
Araapy: Martes
Ararundy: Miércoles
Arapo: Jueves
Arapoteĩ: Viernes
Arapokõi: Sábado
Jasykuéra: Meses del año
Jasyteĩ: Enero
Jasykõi: Febrero
Jasyapy: Marzo
Jasyrundy: Abril
Jasypo: Mayo
Jasypoteĩ: Junio
Jasypokõi: Julio
Jasypoapy: Agosto
Jasyporundy: Septiembre
Jasypa: Octubre
Jasypateĩ: Noviembre
Jasypakõi: Diciembre
Ary ñemboja’oguasu: Estaciones del año
Arapoty: Primavera
Arahaku: Verano
Araroguekúi: Otoño
Araro’y: Invierno

Glosario Guarani II (Mymbakuéra réra)



Mymbakuéra réra
Jagua = perro
Mbarakaja = gato
Tapiti, apere’a = conejo
Ryguasu = gallina
Ryguasume = gallo
Kure = cerdo
Vaka = vaca
Ju’i = rana
Yso = gusano
Kyju = grillo
Tuku = langosta
Eiraru = abeja
Ovecha = oveja
Kavara = cabra
Kavaju = caballo
Mbói = víbora
Teju = lagarto
Ambere = lagartija
Kururu = sapo
Jakare = cocodrilo
Tahýi = hormiga
Muã = luciérnaga
Káva = avispa
Ñakyrã = cigarra