domingo, 30 de marzo de 2014

Glosario Guarani VI. Vocabulario propios de la mujer, del hombre y utilizado por ambos




                                     ÑE’ẼNDY (glosario)


Ñe’ẽ kuimba’e ha kuña oipurúva
- Che ru, Che taita: Mi padre
- Che sy: Mi madre
- Che ramói: Mi abuelo
- Che jarýi: Mi abuela
- Che remiarirõ: Mi nieto\a
- Che rovaja: Mi cuñado
Ñe’ẽ kuñánte oipurúva
- Che kypy’y: Mi hermana menor
- Che ryke: Mi hermana mayor
- Che kyvy: Mi hermano
- Che ména: Mi marido
- Che memby: Mi hijo\a
- Che uke’i: Mi cuñada
- Che membyanga: Mi hijastro\a
- Che menarã: Mi novio
Ñe’ẽ kuimba’énte oipurúva
- Che ryke’y: Mi hermano mayor
- Che ryvy: Mi hermano menor
- Che reindy: Mi hermana
- Che rembireko: Mi esposa
- Che rembirekorã: Mi novia
- Che rajy: Mi hija
- Che ra’y: Mi hijo
- Che ñembokiha: Mi festejada
- Che rovaja: Mi cuñada
- Che ra’yanga: Mi hijastro
- Che rajyanga: Mi hijastra

Origen de la ciudad de Aregua, capital del Departamento Central, Paraguay


AREGUA REMBIASA (Historia del origen de la ciudad de Aregua)
TEMBIASA PETEĨHA:
Yma ymavendaje ko tendápe oikóva’ekue Mburuvicha hérava Tapaykua ha ndaje

oñemboja’o mokõi atýpe, Árigotyoguáva ha Yvygotyogua, hekovaijoitéva umíva oikóva upépe, upévare Tupã ipochy ha oky  hetaiterei, yno’õ oĩva okakuaa ha oikepa tapỹikuérape, ojaho'ipa y ha omanomba, ha upémarõ Fray Luis de Bolaños omongarai yno’õ, ha ojehero Ypakarai, opyta oikove umi Árigua ha ohasávo ára héra iñambue ohóvo opyta peve Aregua, ojeikuaaháicha chupe ko’áğa meve.

TEMBIASA MOIHA:
Héra niko he’ise: Are = yma; Gua = guare = ymaguare ha katu ndaje ojeiporu vai haguérente upéva, ypyraka’e héra Arigua ha he’ise: Ári = yvate;  Gua = oikóva yvate, arigua.
Ha ñe’ẽpapára Narciso R. Colmán  iñe’ẽpoty Ñande Ypykuérape he’i kóicha: ...Yvy apu’ápe oğuahẽ ha ojevyty  Arigua upépe ojapo hağua  ñande  ypyrã, avami…upévarã oipurũ ka’aruvicha, tuju, ha y orojáva yno’õgui. Oheja ikã ha ome’ẽ chupe pytu oikove hağua…

TEMBIASA MBOHAPYHA:
Ary 1541 Karai Domingo Martinez de Irala omopyenda távaramo, he’i umi oikuaáva, oikohaguépe te’ỹinguéra ymave. Upekuévo oñemopyenda avei Altos, Ita, Guarambare ha Atyrã.
Ary 1597–me Gobernador Juan Ramírez de Velazco ome’ẽrei esclavo hu  convento–pe, oğuahẽvo  misionero–kuéra ha oiko Areguágui tava feudo-  religioso omyakãva peteĩ  capellan ha te’ỹinguéra  Guarani oikóva ha oĩva ipoguýpe omba’apo ñemitỹme, oñotỹ opáichagua ka’avo ha yva.
Ary 1852 –me Carlos A. López omoğuahẽ tren táva Areguápe, ko’ağaite peve oĩ estación ferrocarril, imombyrýva yno’õgui 900 metros, ojeiporu tenda turístico-ramo.
Ary  1862–me Aregua ojehero distrito, péicha oipotágui Francisco S. Lopez, isãso hağuáicha oĩháme parroquia-ramo. Ha’e jey upéi ohero municipio táva Areguápe, decreto rupive.
Oğuahẽvo tape Aregua peve, avei mba’yruguata omoağuivéma chupe Paraguaýgui.
Táva ojehecharamo, ojeju ojehecha hağua Ypakarai ojeiporu tenda pytu’úramo Arahaku aja.
Upéi tape oğuahẽma San Bernadino peve ha Aregua opyta tapykue, yno’õ  ipotĩvévaicha upépe.
Ary 1980 oğuahẽ tape Las Residentes oúva Luque rupi ha tembiapo ñay’ũgui ojejapóva oho tenonde gotyo.
Tetã yvyra’anga oñemohenda pyahúramo Aregua opyta tetãpehẽ  Central tavateéramo.
Ruta II rupi, ojeike Aregua gotyo, rehasapamívo ysyrymi reikéma ko táva porãitépe yvyramáta jero’a tape ári oporohuğuaitĩ, katuete ojehecha yvyty Kõi ha ijatukupépe Chororĩ, ha’éva Monumento Natural. Ko’ã mokõi yvyty oguereko ita ha’éichagua mokõi hendápente oĩva ko yvy ape  ári, jepéramo upéicha heta oñenohẽ jepe umi ita upégui  ojehepyme’ẽvo. Ko’áğa oĩma máva oñangarekóva hese.
Yvyty  Kõi ha Chororĩ guive ikatu ojehecha Ka’akupe, Ypakarai ñane mbopy’a guapy,  uperiremínte oĩma tavaite, reikekuévo ogamimi ha upéi óga yma ojoajupáva tupão jerére, a óga tuya ojejapo’ypyraka’e 1850, oĩ 1904 ha 1915 guare, ojoajupa ogapy ha kotypýpe avei okẽ ojeipe’a péva péicha ndaje yma ogayguakúera oiko porãmba ojoapytépe, oñomomaitei joaite, naipóri py’aro, pochy ha tovamokõi, ápe ndaje oje’oga’aporaka’e Carlos A. López ha oipytyvõ tavayguakuéra tupão apópe, péicha Tupãsy La Candelaria hendatee ikatuhağuáicha imembykuéra oho hendápe.
Aregua ojehecharamo tenda pytu’urãramo upérõ, ha tendotakuéra oje’oga’apo   joa péicha Cecilio Báez, José Felix Estigarribia, Juan Bautista Rivarola Matto, Alendrino Audivert, Victorino Abente y Lago, ko’ağaite peve ojehecha hogakuéra oñemomba’eguasúva, ojehecharamóva.
Avei Areguápe oiko’akue Gabriel Casaccia Bibolini ha ohaiva’ekue ko’ápe “La Babosa”, Lucy Yegros, Lita Pérez, Lucy Mendonca de Spinzi, Pedro Di Lascio, Luis Cogliolo, Nelly y Edith Jiménez ha Luis Zarán oisãmbyhýva Orquesta Sinfónica de Asunción.
Aregua oguereko mba’e porãita ha’éva hembiasa, tavaygua ha’e máva ipy’a porãva, hekopytu’úva ha omba’apóva ápe oñemitỹ tomate, frutilla, oĩ ojapokuaáva dulce araságui, manduvi, opáichagua ka’i ladrillo, frutilla-gui ojejapo mermelada, oĩ curtiembre, ñai’ũgui ta’angakuéra pesebre-rã, jopói aramboty reheguáramo, plantera ha mba’.
Matilde Galeano tesis-peguare