Etnia Ayoreo

AYOREO

Ha’e familia lingüística Zamuco-pegua. Ojekuaa jepivegua Moros térã Pyta Jovái, oipurúgui hikuái peteĩ sapatu ojapóva mborevi pirégui ha’anga rectangular-ramo, upéicha ndojeikuaái mamo gotyopa oho oguatávo hikuéi.

Moros ha’e umi te’ỹi ojekyhyjevéva Paraguái Chákope, oñemombe’úgui heta mba’e chuguikuéra; péicha ikatu ñambohysýi: avaro’o ho’uha, jukahára, hi’angavaíva ha iñañáva, ambue mba’e apytépe. Oñorãirõkuaáva, py’aratã oguerekóva ombotuicha chupekuérape. Ko’áğa peve oĩ gueteri peteĩ aty Ayoreo ka’aguypegua oikundaháva Chákore, heta jeýpe ojejuhu ipypore Cerro León-pe; avei Agua Dulce; ha Chovoreca-pe; Aocojandi yvytu’aku gotyo. Oikundaha opa rupi ohekávo y, yvy ha ka’aguy oiko hağua; ha oñeimo’ã ko aty oñemopehẽ ikatuhağuáicha oguerekove hembi’urã Cháko rupi.

TENDA OIKOHÁPE

Ñande jaikuaaháicha, ary 2000-pe Ayoreo-kuéra tavaygua ohupyty 2.015 tapichakuéra.

Ko’áğa Ayoreo-kuéra oiko Paraguái ha Bolivia yvymbytépe, Bolivia-pe oĩ pakõi aty, Santa Cruz de la Sierra ha río Paraguái apytépe.

Paraguáipe oĩ porundy aty: Isla Alia, Guidaichai, Cucaani-pe (ojekuaáva Ayoreo yguasu rembe’yguáramo); upéi oĩ atykuéra: Campo Loro, Chovoreca, Jesudi, Ebetogue, Aocojandi ha ipahápe Tunucujai.

 OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ

Oñehekombo’e ojapokuaa hağua kokue, apopy ha tembiapo upe tenda oikohápe voi heko resãime ğuarã, hoga’apo hağua karanda’ýgui ha ambue mba’e. Ko’ã tembiapo omboheko misión salesiana María Auxiliadora-pegua, tenda oğuahẽkuaávape hasýva, oñeme’ẽhápe mbo’ehao mbo’epy ha opa mba’e ojejapokuaáva atýpe. Heta ary pukukuépe ohasavaíva’ekue mba’erepykuaápe. Péicha, ary 1970 gotyo kuimba’ekuéra osẽva’ekue omba’apo hağua Alto Paraguái estancia-kuéra mopotĩháme ha heta jeýpe avei Mato Grosso (Brasil) gotyo.

Ayoreo oñangarekoiterei hesãire, ha’e araka’eve ndo’úi guaripóla, térã ambue mba’e ojapovaíva hetépe, ndojapói orgía, katu, mitãrusukuéra oikokuaáva ikuña térã ikuimba’éndi oğuahẽ meve ñemendáme. Hekoypykuaa oĩ ijeroviápe, kóva ohechauka mba’éichapa oiko ijehe, ambue ha tavayguakuérandi.

Ayoreo ojeguerovu ha’égui Ayoreo ha oimo’ã ha’eve ambue atýgui. Tapicha omotenondéva opa mba’e ijapytepekuéra ojehero asuté, ha’éva peteĩ kachíkeicha; oguereko upe status ipy’aratã térã avapapy ojukávare. Oiko gueteri peteĩ kachike oporojukáva mbohapypa tapicha rupi. Kachike oñangareko hekoháre imbarete ha ipy’aguapýre. Ha’e omotenondéva’erã opa ñorãirõ oĩva ha omotenonde tavaygua omoneĩva guive, oñemonde jaguarete pire rehe ha avei mymba raguekuérandi.

Ambue tapicha henondéva ijapytepekuéra ha’e dahisnaí: ha’e tavaygua chamán. Iñambue voi atykuéra oĩva upe rupi. Dahisnai Ayoreo ndoipurúi  ka’a ruvicha; omonguera ñe’ẽ, purahéi ha ipytu ndive. Ha’e añónte ikatu oipuru cóndor rague, ha mavavéva ndojapokuaái mba’e vai chupe. Ambue tapichakuéra tavayguápegua oñemopehẽ ha’érõ: mitã, mitãrusu, kakuaapáva ha tujakuéra. Omendáva oike kakuaapáva aty apytépe.

Ha’ekuéra ndoguerekói mba’e opytáva peteĩ tendápe; umi mba’e ohekávante oimo’ã ha’e chuguikuéra. Mba’e oñeguenohẽva ñemitỹgui ha’e upe omba’apóva’ekue yvýrei. Mymba ojejukáva oñemopehẽ umi oporojukáva apytépe, upéi, upe so’o oñeme’ẽ kuña ógapegua ojapóva tembi’u opavavépe ğuarã: ména, memby, tuvakuéra, tuvakuéra ramói ha ambue tapicha hi’ağuíva. Oñeñe’ẽvo yvy térã Ayoreo tekoypykuaa nomono’õi mba’erepy, ojehecha vai upe oguerekóva ha nomopehẽiva ogasu ndive (ogasúre ojekuaa tapicha térã ogaygua aty oñembohekóva mborayhúre térã  ruguy joajúre). Tembipuru ojapóva ha’ekuéra ha’e mayma oĩva atýpe. Upe mba’e ndoipurukuaáiva ambue tapicha atypegua ha’e tembipuru oguerekóva mymba ruguy; katuete oipurúva’erã ijárante térã ambue kuimba’e oguerekóva imbaretejogua.

Ogayguápe, kuña ha ména ojohayhuete. Kuimba’e ohayhu añetéva’erã ikuñáme opyta hağua heko pukukue aja hendive; kuña ñe’ẽ ha’e peteĩ mba’e tuichapajepéva ménape ğuarã ha avei kuimba’ekuéra oime vove aty korápe ndaikatúi péicha péichante oğuahẽ peteĩ ñe’ẽme, kuña akãngeta’ỹre.

Kuña ojeguerohory opa rupi, ndaha’éi kuimba’e mbovyve, iñakãngeta ha iñe’ẽ oñemotenondeiterei tavayguápe; ha’e oheka ikichiha térã imenarã, ñemenda mboyve ha pype.

Ayoreo tekoypykuaápe kuña ha kuimba’e ijojaite, katu kuimba’e añónte ohupytykuaa kachike ra’anga.

Tuvakuéra ohayhueterei imembykuérape katu ohekombo’e pokã pokã chupekuérape, ijeheguireínte iñarandúva’erã, araka’eve noñembyepotíva’erã. Ha’ekuéra he’i upéva ombyaiha mitã rete. Kuña ména ndaikatúi oñe’ẽ hembireko sýpe, upéva ndojejapóiva’erã araka’eve, oñe’ẽsérõ ambue tapicha ojapóva’erã.

Ayoreo katuete ho’u oĩva guive ka’aguýpe, yva ha ka’avokuéra apytépe oipuru hikuéi mbohapypa rupi.

Jepiveguáicha ha’e ka’avo rapo, yva ra’ỹi, ka’avo mata’i, ijapytepekuéra oĩ palmito hetereíva ha oipytyvõva tetépe. Jasykuéra tenda opytahápe hikuéi, oñemitỹ avati, kumanda, kurapepẽ, jety, sándia ha petỹ. Kuña omono’õva’erã ko’ã ogayguakuéra oguereko jave ñembyahýi. Oñangareko hağua temitỹre oñembo’e térã opurahéi hikuéi Ñandejárape ani hağua mymbachu’ikuéra ombyai chuguikuéra.

Katuete oĩva’erã eíra ka’aguygua hembi’u apytépe. Chákope oĩ papóicha eíra.

Y oñemono’õ ysyrykuéragui térã yno’õgui, noĩriramo ko’ã oñeikytĩ ka’avokuéra oguerekóva y pype térã oñepokãva’erã hoguekuéra osẽ hağua chugui.

Ayoreo okaru mbohapy jeýpe ára pukukue aja ha tembipuru’ỹre, oipurúnte ipo, katuete ojejuruhéi okarupa vove, ojapo’ỹrõ…mymba ho’úva katuete ou chupe ikérape.

Condimento-kuéragui ojekuaa juky añónte. Tembi’u oñembojy peteĩ mba’yru ñai’ũgui ojejapóva, tata mbeguekatúpe. Kuimba’e añónte omymbajuka, oiko ka’aguýre omono’õvo hağua ho’úva’erã ha oipuru hağua mymba pire, rague ha kangue.

 APOPY HA TEMBIPURUKUÉRA OJEIPURÚVA

Oñemomba’apo yvyramáta ojejapo hağua tembipurukuéra, sapatu ha ambue. Ha’ekuéra oipuru peteĩ sapatu sandalia-icha, ojejapóva jepivegua mborovi pirégui, ojejokóva ipýre peteĩ inimbo’íre.

Kuimba’e ao ha’e peteĩ pehẽnguemínte omongañýva hetymambyte, oguereko mymba rague jeguakáramo. Pakõi ary peve ndoipurúi mba’eve. Kuñanguéra oguereko vove pa ary ikatúma oipuru sái, kóva ojejapo inimbo kuña térã kuimba’e, oipuruháicha avei oguerekóta mitã térã mitã’i. Ha’e kuimba’e ojejapórõ peteĩ  jeipysoháichante ha kuña oguerekórõ ambueichagua.

JEROVIA HA MOMBE’UGUA’UKUÉRA

Ayoreo ojerovia “Dupade”-re. Dupade ra’angágui heñói Ayoreo-kuéra. Ajapóta che ra’anga voíre he’i ha ojapo kuimba’e, ambue árape ojapo iñirũme ha ha’e kuña.

Ayoreo-kuéra oñehekombo’émava jepiveguáicha ijaty mokõi misiones religiosas-pe: “Nuevas Tribus”, oĩva Campo Loro-pe; ha Pa’i Salesiano-kuérare, Colonia María Auxiliadora-pe; ko’ã mokõi távape ojejuhu Ayoreo-etápe, jepevérõ heta oiko ápe ha pe rupi térã oho opyta Colonias Menonitas-pe omba’apo hağua virúre.

Tenda oĩháme hikuéi: Campo Loro, Montecito (Mariscal Estigarribia), Jesudi (Eugenio A. Garay) Friedensfeld (Meno)

Alto Paraguay-pe: Puerto María Auxiliadora.

Ohai Dra. Matilde Galeano de Aguiar